Tên di sản : Đình, đền Yên Hoành
Tỉnh/Thành phố : Thanh Hóa
Loại di tích :
Di tích lịch sử
Sô quyết định : Số 149/QĐ-UBND
Giới thiệu
Đền Yên Hoành toạ lạc trên một thân đất cao theo hướng Đông - Nam ở trung tâm làng Yên Hoành, nhưng cách đê sông Mã vài trăm mét. Thế đất của đền rất đặc biệt, tiền án là một gò núi thấp, bền tả là dòng sông Mã như hình rồng uốn lượn, bên hữu là núi Bạch Hổ. Di tích đền Yên Hoành nằm ở chân sườn núi phía đông nam của làng, xung quanh có dân cư quây quần. Hiện tại, di tích nằm ở ô thửa đất số 172 (bản đồ 299) với diện tích 3086m2 được chia làm hai khu vực: khu vực I bất khả xâm phạm là 1500m2, khu vực II để tôn tạo thêm là 1586m2. Phía đông giáp thửa số 173/1045 phía tây giáp đường làng và thửa 187/15918, phía nam giáp ao đình và thửa 171/1870 (theo bản đồ tờ số 1, lập năm 1985 của xã Định Tân).
Hiện tại, di tích đã được quy hoạch và xây tường bao quanh từ năm 1997, gồm:
Phía Đông nam trước đến là Ao Quỳnh hình bán nguyệt có tường hoa bao bọc. Hoa sen, hoa súng nở đầy thành cảnh trí rất hấp dẫn.
Sân ngoài tiếp giáp với Ao Quỳnh và Công Nghinh môn còn là đường đi lại trong làng.
Tiếp theo là cổng tam quan 3 tầng mái có trụ biển và cột nanh lá bề thế.
Đi qua cổng là đến sân và nền cũ của nhà tiền đường, phía hai bên có hai nhà dải vũ (tả vu và hữu vu) đối xứng nhau.
Tiếp đến là nhà trung đường 3 gian có cột nanh, trụ biển tạo thế uy nghi cho ngôi đền.
Giáp với nhà trung đường là nhà chính tẩm 3 gian dọc.
Về kiến trúc như ta biết đền thờ Bà Phương Hoa được lập ngay trên nền nhà cũ của Bà lúc buổi đầu lập ấp Yên Hoành từ thời Trần. Trải qua nhiều thế kỷ từ Trần - Lê - Nguyễn ngôi đền đã được trùng tu nhiều lần
Diện tích kiến trúc của ngôi đền Yên Hoành hiện tại gồm:
Ao Quỳnh dài 33m, rộng 15m, diện tích là 495m2.
Sân ngoài dài 33m, rộng 7m, diện tích 231m2.
Nghinh môn dài 12m, rộng 3m = 36m2.
Nhà tiền đường dài 17m, rộng 9,13m diện tích 155,2m2 (chỉ còn nền cũ).
Nhà tả vu, hữu vu dài 5,4m, rộng 4m có diện tích là 43,2m2.
Sân giữa 6m x 6m = 36m2.
Nhà trung đường dài 8,6m, rộng 7,8m = 67,1m2.
Nhà chính tẩm dài 6,3m, rộng 6m = 37,8m2.
Nhà chính tẩm là một nhà dọc 3 gian giáp với ngôi trung điện, tạo ra kiến trúc hình chữ đinh. Nhà này theo kiến trúc cổ là ngôi nhà một gian hai trái, gồm 2 vì chính và hai vì phụ được kết cấu theo kiểu vách dừng đổ lụa (liệt tản ba mặt) nhưng đã bị mối mục làm hỏng hết. Đến năm 1997 xây tường 3 mặt và thay toàn bộ gỗ mới được làm theo kiểu vì kèo đón gồm 4 cột, trên kèo có lá dong, dạ kéo được soi chỉ kép. Kẻ bảy cũng được soi chỉ 4 mặt. Thượng lương được độ bằng hai đầu guốc chạm nổi hình chữ thọ. Các loại xà dọc, đấu trụ cũng được soi gờ chỉ. Riêng hệ thống câu đầu, quá giang, xà nách được làm theo kiểu xà cò (hai đầu thấp xuống, còn giữa cao lên) và trang trí cầu kỳ...
Nhà trung đường gồm 3 gian ngang ghép sát ngôi chính tẩm. Xưa kia, trung điện có kiến trúc 3 gian hai chái (kiểu 4 mái), nhưng công trình đã bị đổ sập. Hiện tại được thay bằng ngôi nhà ngang 3 gian bít dốc hai hôi và hai nách phía sau. Nhà này có 4 vì có kết cấu giống nhau gồm 1 cột cái, hai cột quân và 1 cột hiên trước. Trước hai hồi nhà trung điện có 2 trụ biển cao 7m, trên cột được trang trí và đội búp sen. Nói chung về kiến trúc cũng không có gì đặc biệt, nhưng nhìn từ ngoài vào thì thấy vẫn uy nghi bề thế.
Nhà tiền đường trước kia gồm 5 gian 2 chái, mái cong với các tàu đao rất thanh thoát, uyển chuyển. Kiến trúc được kết cấu theo kiểu chồng rường, giá chiêng. Các vì kèo, kẻ bảy, cốn, cửa đều được trạm khắc cầu kỳ, tinh xảo nhưng rất tiếc đều không còn. Thời gian tới, địa phương sẽ cố gắng trùng tu phục hồi giống hệt kiến trúc xưa...
Nói chung, với sự cố gắng của nhân dân và chính quyền sở tại, khu di tích đền Yên Hoành đã trở lại rất khang trang. Khuôn viên kiến trúc, sân, cổng, ao quỳnh, cây cối, tường bao đã tạo thành một thế liên hoàn hài hoà và cân đối. Giờ đây, ngôi đền cũng trở thành một cảnh trí hấp dẫn ở trong làng, trong xã và trong tỉnh, huyện.
Các tài liệu và hiện vật còn lại:
Tuy kiến trúc xưa của ngôi đền Yên Hoành không còn nguyên vẹn nhưng ở đây vẫn còn rất nhiều tài liệu, hiện vật gốc rất giá trị như:
Bản thần phả đền Yên Hoành
Tập văn cúng, tế Bà Phương Hoa và các tướng văn, tướng võ.
Nhiều gạch, ngói Trần, Lê.
Ba bia đá (một bia thời Lê, hai bia thời Nguyễn).
Các đồ thờ thế kỷ XVII, XVIII, XIX, XX.